مقدمه:
فرش اراك از نوع فرش درشت‌بافت و در بهترين فرم آن فرش‌های با رجشمار متوسط ۴۰ و به ندرت ۵۰ يا بالاتر است آنچه فرش اين منطقه بدان اشتهار يافته حضور نوعي خصلت بومي – منطقه‌اي و كهن بر اساس استفاده از پشم و رنگ و طرح‌های خام و ساده و تقريباً روستايي است.
قطعاً اگر قرار باشد فرش اراك را آن‌چنان كه طي سال‌های شكوفايي و آن‌چنان كه بازارهاي دنيا مي‌پسندد( قبل از تأثير تغییردهنده طرح‌های خارجي) در محدوده فرش‌های روستايي و يا شهري طبقه‌بندي كنيم قطعاً خصوصيت روستايي اين فرش غالب خواهد بود فرش اراك به بافت فرش‌های ابريشمي شهره نيست. زيرا استفاده بسيار مناسب از پشم در فرش‌هایی به غايت ساده و طرح‌های ساده‌تر و رنگ‌آميزي محدود ولي زيبا اين فرش را بی‌نیاز از آن مي‌كرد كه براي بالا بردن ارزش فرش متوسط به استفاده از مزد اوليه گران‌قیمت شود.
آنچه در وهله نخست در اين گزارش به چشم مي‌خورد آن است كه مسئله رنگ ظاهراً پابه‌پاي رشد و توسعه‌ی تجارت در مورد فرش مطرح گردیده است. در اواسط سلطنت مظفرالدين‌شاه حدود سال‌های ۱۳۱۷ ه.ق به دليل شكايات و مسائلي كه در مورد فرش ايران در بازارهاي خارج به وجود آمد با مساعدت شاه صدور فرش‌های ايراني كه با رنگ جوهري( انيليني) رنگ‌شده بود به خارج ممنوع شد.
با مرور عمده آثار مكتوب درباره قالي‌بافي تقریباً نشانه‌ی مستقيم و مطمئني از قالي اصيل سيستان نمي‌يابيم. در آثاري كه راجع به قالي بلوچي نوشته‌شده است جسته گريخته و به صورت نامطمئن از يكي در قالي منسوب به سيستان سخن رفته است. بافندگي قديم سيستان مرهون كوشش در روحيه شاد و پرتوان زن سيستاني بوده است.
اما آنچه قالي سيستان را دور از دسترس تحقيق نگهداشته و تغييرات مهم زيست بومي و تاريخي است كه منجر به ويراني اين گوشه از ميهن ما شده است.
متأسفانه هیچ‌گونه اطلاعي در مورد جزئيات قالي‌ها چه از نظر جنس و فنون و چه از جهت رنگ، نقشه و اندازه‌ها در دست نيست حتي به انواع فرش‌ها با نام عمومي جامعه اشاره مي‌شود و معلوم نيست كه این‌ها قالي هستند يا گليم. به اين ترتيب اطلاعات ما محدود به نمونه‌هاي کهنه‌ای است كه به‌طور تصادفي محل خريد آن‌ها در مجموعه‌ها و آثار مربوط به فرش آمده است.

۲-۳- ویژگی‌های فني
الف) مشخصات عمومي و مواد اوليه
فرش اراك از نوع درشت‌بافت و در بهترين فرم آن فرش‌های با رجشمار متوسط ۴۰ و به ندرت ۵۰ به بالا است. اگرچه فرش‌هایی وجود دارد كه نشان مي‌دهد در اين منطقه گاه بر اساس برنامه‌ريزي و سفارش فرش‌های ظريف نيز بافته‌شده است. آنچه فرش اين منطقه بدان اشتهار يافته حضور نوعي خصلت بومي – منطقه‌اي و كهن بر اساس استفاده از پشم و رنگ و طرح‌های خام و ساده و تقريباً روستايي است. بايد در اينجا ذكر كنيم كه منظور از فرش درشت‌بافت فرشي است كه در آن از پرزهاي (گره‌هاي) ضخيم، بلند و مقاوم با خاصيت ارتجاعي مناسب استفاده‌شده باشد. اين كيفيت كه نقشي پوششي به فرش مي‌بخشد يا ویژگی‌های ايلياتي و عشاير و روستاها و يا مناطق سردسير و كوهستاني تطبيق دارد.
قطعاً اگر قرار باشد فرش اراك را آن‌چنان كه طي سال‌های شكوفايي و آن‌چنان كه بازارهاي دنيا مي‌پسنديد (قبل از تأثير تغییردهنده طرح‌های خارجي) در محدود فرش‌های روستایی و يا شهري طبقه‌بندي كنيم قطعاً خصوصيت روستایی اين فرش غالب خواهد بود.
بايد توجه داشت، در حالي كه فرش ۱۵-۲۰ رج برخي نواحي انواع خرسک‌هایی پست با رنگ‌ها و بافت‌هایی زير استاندارد به حساب مي‌آيند، فرش‌های قديم مشك‌آباد با رجشماري بين ۱۵-۳۲ و اندكي بيش، شهرتي جهاني مي‌يابد كه بي‌ترديد اگر بخشي از آن مربوط به رنگ‌آميزي و نقوش ابتدايي اين فرش باشد، بخشي از آن نوع پشم مصرفي با طول بلند و قابليت ارتجاعي بسيار بوده است. اين كيفيت در فرش‌های نوع مرغوب‌تر آن زمان يعني فرش‌های ساروق (منطقه فراهان) كه رجشماري بالاتري در حدود ۳۵-۴۰-۴۵ نيز دارند، ديده مي‌شود. پشم مصرفي اين فرش‌ها غالباً از نوع پشم‌های مناسب ايراني با طول بلند و ضخامت و جعد خاص خويش است كه زماني به وسیله دست و چرخچه‌هاي معمولي ريسيده مي‌شد. انواع اين پشم‌ها از محل‌های سبزوار، بروجرد، چهارمحال بختياري و اطراف همدان و كرمانشاه تأمين مي‌شده‌است كه داراي بهترين نوع پشم براي فرش ايراني‌اند.
در آغاز اوج‌گيري تجارت فرش در اراك، بي‌شك تنوع طرح و رنگ‌آميزي و نوع توليداتي كه عمدتاً فرش‌های كوچك پارچه را دربر مي‌گرفته، دلايل مرغوبيت اين فرش بوده است. در سال‌هایی كه به كمك کمپانی‌های خارجي فرش اراك كاملاً‌ فرشي صادراتي مي‌شود، رشد و نفوذ طرح‌های باب پسند بازار کلیه فرش بافي هاي منطقه را به سوي طرح‌های خاصي سوق مي‌دهد. در سال‌های ۱۳۲۰- ۱۳۳۰ فرش‌های اراك به سه دسته محل، مشك‌آباد و ساروق تقسيم مي‌شود كه كلاً زير نفوذ و پوشش فرشي به نام ساروق قرار دارد.
بافت فرش‌های بزرگ پارچه يكي از مشخصات اين دوران است كه بعدها با بافت برخي از فرش‌های زيبا و سفارشي توانايي بالقوه توليد فرش‌های ظريف پركار را در منطقه نشان مي‌دهد.
دلايل متفاوت و مختلفي براي مرغوبيت اين فرش وجود دارد. ازجمله آن‌ها رواج دامداري و وجود تعداد زياد گوسفندان بومي در منطقه مشك‌آباد در زمان رونق قاليبافي بوده است. پشم اين گوسفندان تمام خصوصيات موردنیاز خانه فرش، نظير طول بلند جعد، ضخامت و قابليت ارتجاع مناسب (در عين لطافت) را داشته است. براي ما تعيين صحت و سقم اين مسئله و اينكه توليد پشم در زمان‌های ياد شده در منطقه مشك‌آباد و فراهان چه اندازه بوده و آيا اين پشم قادر به رقابت با پشم مناطقي نظير سبزوار، كرمانشاه و يا مناطقي كه نظير سبزوار، كرمانشاه و يا مناطقي كه پشم‌های مناسب فرش دارند بوده است يا نه، امكان‌پذير نيست ولي آنچه از فرش‌های متعدد قديمي ديديم، نمودار استفاده از پشم‌های لطيف و در عين حال زنده‌اي بود كه باوجود گذر زمان هنوز قادرند درخشش و جلاي خود را از طريق رنگ نشان دهند. اين امر كاملاً دلالت بر استفاده از مواد اولیه مرغوب در فرش‌بافی قديم اين منطقه دارد.
فرش اراك بافت فرش‌های ابريشمي شهره نيست. زيرا استفاده بسيار مناسب از پشم در فرش‌هایی به‌غایت ساده و طرح‌هايي ساده‌تر و رنگ‌آميزي محدود ولي زيبا. اين فرش را بي‌نياز از آن مي‌كرد كه براي بالا بردن ارزش خويش متوسل به استفاده از مواد اوليه گران‌قیمت شود. علاوه بر آن پشم‌های مورد استفاده از گوسفندان ايراني كه با دست ريسيده‌ مي‌شد و به دست هنرمند رنگرز در پاتيل(خم) رنگرزي محتوي ذرات خشن روناس و پوست انار و پوست گردو كاربردي ماهرانه مي‌يافت و سپس در زيرگذر از ذرات معلق در آبهاي روان، رنگ‌های اضافي و خشونت الياف خويش از دست مي‌داد، سطحي آن‌چنان نرم و صيقلي و درخشان مي‌يافت كه نه تنها با ابريشم، حتي با رشته‌هاي طلاي جهان نيز قابل قياس نبود.

ب) رنگ و رنگرزي در فرش
در زماني كه استفاده از نوع و تعدد رنگ و به ويژه استفاده از مضامين و پرده‌هاي اروپايي در فرش به نوعي امتياز تبديل شده است، حيرت‌آور است اگر به ياد آوريم كه زماني فرش اراك به خاطر يك يا دو رنگ شهرتي جهاني یافته بود. هيچ اغراقي در اين ادعا نيست كه هر اندازه دستيابي ما به فرش‌های قديم ساروق با رنگ‌های دوغي معروف آن مشكل بود. پیدا کردن فرش‌های فراهان، با رنگ‌های آبي باشكوه و فرش‌های مشك‌آباد با رنگ‌های روناسي و پشم‌های معروف آن مشكل‌تر بود. چه بي‌ترديد غالب اين فرش‌ها در زمان بافت خويش راهي بازارهاي خارج شده و يا در موزه‌ها و گالري‌هاي خصوصي جايگزين گرديده‌اند.
در اين زمان دفاع از رنگ‌های گياهي و يا سنتي به دليل محدوديت دامنه رنگي آن‌ها و يا عدم قدرت رقابت برخي ویژگی‌های فني آن‌ها با ویژگی‌های شيميايي، نوعي گياه و تعصب به‌حساب مي‌آيد. ولي چگونه مي‌توان فرش‌های خاص اين منطقه را كه با استفاده از عادي‌ترين شيوه‌هاي بافت و بدون استفاده از طرح‌های پیچیده هنري و با استفاده از تعدادي رنگ محدود يا زيباترين نتیجه ممكن تهيه مي‌شده و براي خويش هويتي قابل توجه داشته است، فراموش كرد.