ماده و معنای لغوی شيطان :
مفسرين در ريشه و اشتقاق «شيطان» اختلاف كرده اند، برخي از ماده «شاط» و گروهي از ماده «شَطَن» دانسته اند و جهت اختلاف اين است كه هر دو ماده، مناسب معناي شيطان است. ابن اثير «شاط» را در نهايه چنين معنا كرده است.
«شاطَ يَشيطُ» به معناي سوختن و به اين حديث استناد نموده است.
«اذا استشاط السُّلطانُ تَسَلَّطَ الشَّيطان» هر گاه آتش غضب بر سلطان چيره شود و مانند آتش گردد، شيطان بر او غلبه مي كند.
در المنجد چنين آمده است «شَاطَ يَشيطُ شَيْطاً وَ شَياطَهً وَ شَيطوُطَهً»
سوختن چيزي را گويند و «شاطتِ القِدْرُ» سوختن غذاي درون ديگ و چسبيدن به آن را گويند و «اِسْتَشاطَ عَليه» يعني از شدت خشم آتشين شد.
در قاموس بعد از بيان مطالبي كه از المنجد بيان شد مي گويد : «شاطَ فُلانٌ» يعني هلاك شد و از اين ماده است شيطان و «أَشاطهُ وَ شَيَّطَهُ» سوزاند و هلاكش ساخت.و در ماده «شَطَن» مي گويد : ريسمان طويل و «الشّاطِن» خبيث و «الشيطان» هر گردنكش متمردي از انس و جن و جنبندگان «شَيطَنَ وَ تَشَيطَنَ»
أي فَعَلَ فِعلَهُ : يعني هر كس چنين كند ( گردنكشي كند يا خبث ورزد )در نهايه مي گويد : اگر نون شيطان را اصلي بداني از ماده «شَطَنَ» مأخوذ است به معناي دوري يا دور از خير. يا از ريسمان طويل و اگر نون آن را زائد بگيري از «شاطَيشيطُ» است : هر گاه هلاك شود : يا از «اِستشاطَ غضباً» هر گاه در خشم شد.
در المنجد در ماده «شَطَنَ» مي گويد : «شَطنهُ شطناً» وي را دور ساخت؛ و «شطنَ الرَّجل» از حق دور افتاد. «الشيطان» روح شرير.
راغب در مفردات مي گويد : نون در شيطان اصلي است و از ماده «شطنَ» مي باشد، به معناي «تباعد» و گفته شده نون در آخر آن زائد است؛ و ابوعبيده گفته است : «شيطان» هر سركشي است از جن و انس و حيوانات «الشيطان اِسمٌ لِكلِّ عارمٍ من الجن و الانس و الحيوانات»

تعريف شيطان:
فخررازي در تفسير گويد : هر متمردي ككه از طاعت خدا دور باشد را شيطان گويند؛ و گفته شده است شيطان قدرتي است نابكار و بسيار بدكردار، كه بر هر موجود گستاخ و سركشي قابل اطلاق مي باشد. در فرهنگ عرب، شيطان نيرو و روحي است پليد و سركش، كه به هر موجود گستاخ و نافرمان قابل اطلاق است، خواه از آدميان باشد يا از پريان يا از چهارپايان.
شيطان روح شرير و متمرد است و به مناسبت دوري از خير و رحمت خداوند، وصف شيطان بر او اطلاق شده است و بهتر آن است كه شيطان را وصف بدانيم؛ و گفته شده شيطان خود به خود وجود ندارد، اسم بلا مسمّي و لفظي است معما، چنانكه سيمرغ نامي دارد و هيچ نشاني ندارد.

فرق شيطان با ابليس چيست ؟
آيا شيطان همان ابليس است ؟ پاسخ منفي است، يعني شيطان غير از ابليس است. شيطان، آن چنانكه از موارد استعمال آن بدست مي آيد، موجودي است فتنه انگيز، موذي و مضر، كه پيوسته در صدد آزار و اذيت و انحراف و گمراهي مردم است و بر ايجاد اختلاف و فساد، كوششي پيگير و مستمر دارد، چنانچه خداوند مي فرمايد :
«انّما يريدُ الشيطانُ انْ يوقعَ بينكمُ العداوهَ و البعضاءَ »
ترجمه : شيطان پيوسته مي كوشد تا در ميان شما دشمني و كينه ايجاد كند.
اما ابليس، به معناي مأيوس از رحمت خداست؛ و آن موجودي است سركش و عصيانگر، كه از نافرماني و تمرد، دستور خداوند متعال را اطاعت نكرده و بر آدم خاكي سجده ننموده. ابليس اسم خاص است براي عصاينگري كه پس از سالها عبادت، بر اثر عدم انقياد و تسليم، يكباره از كاخ تكبر و انانيت فرو افتاد و براي هميشه از درگاه حق رانده شد. آدم را فريب داد و هم اكنونو با لشگريانش در كمين آدميان است. عده اي پنداشته اند كه شيطان همان ابليس است، اما با توجه به معناي لغوي اين دو واژه عربي، وبا عنايت به موارد استعمال آنها، به خوبي روشن مي شود كه اين نظريه صحيح نيست. تعجب آن است كه : بعضي از مترجمين، در قرآن و نهج البلاغه، گاهي ابليس را به شيطان ترجمه كرده اند، كه از باب حسن ظن مي توان گفت : شايد توجه به مفهوم وسيع كلمه شيطان داشته اند، كه بر هر موجود متمرد و سركشي قابل اطلاق است. اگر در قرآن مجيد و اخبار و روايات، گاهي از ابليس تعبير به شيطان شده است، از اين جهت مي باشد كه ابليس مشمول اين وصف است يعني موجودي است سركش و متمرد.
يكي از دانشمندان در اين زمينه مي گويد : شيطان به معناي موجود شرور است و هم بر مخلوقات شرور، خواه از جن باشد و خواه از انسان، وو ابليس از جن است. همانطور كه در قرآن كريم، كلمه آدم، اسم خاص و عَلَم است براي آدم ابوالبشر و انسان و بشر اسم عام و اسم جنس است براي نوع بني آدم، همين طور كلمه ابليس اسم خاص و علم است براي رئيس شياطين و جنيان و شيطان وجن اسم عام است براي آن نوع. در صدر آيه ۵۰ از سوره ۱۸ : الكهف، آمده است كه ».واذ قلنا للملئكهِ اسْجدوا لأدمَ فسجدوا الّا ابليس َ كانَ مِنَ الجنِّ ففسقَ عنْ امرِ ربِّهِ »
ترجمه : و ياد بياور اي پيامبر ؛ زماني را كه ما به فرشتگان گفتيم : به آدم سجده كنيد، همگي سجده نمودند مگر ابليس كه او از جن بود و از فرمان پروردگارش سرپيچيد؛ و در آيه ۹۴ و ۹۵، از سوره ۲۶ : الشعراء آمده است :
«فَكُبْكِبُوا فيها همْ وَ الغاون و جنودُ ابليسَ اجمعونَ»
ترجمه : در وقتي كه جهنم براي گمراهان ظهور كند : پس همه معبودهاي باطل و همه گمراهان به رو در آتش افتند و تمامي لشگريان ابليس نيز به رو در آتش افتند.

نامهاو عناوين ابليس چيست ؟
نامها و اسماء گوناگوني براي ابليس ذكر كرده اند كه بدين قرار مي باشد :
۱- عزازيل كه گويند : عبري و به معني عزيز خدا و يا نام بُزي است كه كفاره گناهان را بر او مي گذارند و در وادي باير وبي آب و علفي رها مي كنند تا كفاره گناهان قوم را به موضعي نامعلوم ببرد و آن نقطه نامعلوم منتهي اليه گناهان است، ابليس قبل از معلوم واقع شدن، داراي اين نام بود.
۲- رجيم : چون ابراهيم او را در مني رجم و سنگسار كرد و يا اينكه توسط ملائكه يا به وسيله شهابهاي آسماني پرتاب شد.
۳- حارث
۴- ابومره( يا ابو قره و يا قتره ).
۵- ابوكردوس
۶- ابوخلاف
۷- ابودجانه
۸- ابوابيني ( چون لبيني نام دختر ابليس بود ).
۹- نائل
۱۰- ابوالجانّ

ماهيت شيطان چيست ؟
در مفردات راغب درباب ماهيت شيطان آمده است كه، شيطان از آتش است و دليلش را آيه اي از قرآن ذكر كرده است، «وَ خَلَقَ الْجانَ مِن مَارج مِن نارٍ»
ترجمه : خداوند جن را از مخلوطي از آتش آفريد. از كلام راغب اين مطلب را هم مي توان استفاده كرد كه پس شيطان از اجانين بوده است. كساني كه قائل به مجردات مي باشند، مي گويند : أجنه مجرداتي ارضي و سفلي هستند، زيرا : مجردات – يعني موجوداتي كه نياز به حيّز و مكان ندارند و در مكانها و محلها حلول نمي كنند – يا عالي و منزه از تدبير و تأثير اجسامند يعني «ملائكه مقرب» كه مشائيون آنها را «عقول» و اشراقيون آنها را «انوار عاليه قاهره» مي نامند و يا وابسته به تدبير و تأثير اجسام كه مشائيون آنها را «نفوس سماويه» «يعني قواي آسماني» و اشراقيون «انوار مدبره» نورهايي كه تدبير مي كنند مي نامند.
والاترين موجودات مجرده، حمل كنندگان عرش مي باشند كه هم اكنونو شمارشان به چهار عدد ميرسد و در روز قيامت به هشت بالغ مي گردند، آنگاه به ترتيب، ملائكه گرداگرد عرش، ملائكه كرسي، ملائكه آسمانها، ملائكه كره اتير (اتر) و هوا – كه در طبيعت نسيم و باد جاي دارد، ملائكه كره زمهرير يعني كراتي كه سردند، ملائكه درياها و كوهها، قراردارند آنگاه ارواح پائين تري كه در اجسام نباتي و حيواني تصرف و تأثير مي كنند در نظام خلقت مرتبتي را احراز كرده اند : پاره اي از اين ارواح پائيني تابان و الهي و داراي اعمال نيك و اهل نيكي هستند، اينان عبارت از «اجنه صالحه» و موجوداتي نامرئي مي باشند كه كرداري شايسته دارند و پاره اي ديگر از ارواح پائيني، تيره و بدكار و بدخواه مي باشند، اينان عبارت از «شياطين» هستند.
يكي از دانشمندان در ماهيت شيطان گويد : شيطان در ابتداي امر قبل از عالم تكليف به صورت فرشتگان بود و لهذا خطاب سجده نيز در زمره ملائكه به او وارد شد :
«ولقد خلقنكم ثم صورنكم ثم قلنا للملئكه اسجدوا لادم فسجدوا الا ابليس لم يكن من السجدين»
ترجمه : و هر آينه تحقيقاً ما شما را آفريديم، سپس شما را صورت بندي كرديم سپس به فرشتگان گفتيم : بر آدم سجده كنيد، پس همگي آنان سجده كردند مگر ابليس كه او از سجده كنندگان نبود. شيطان چون خلقتش از آتش بود و از جمله جنيان بود كه به صورت فرشته در رديف آنها قبل از تكليف بود، لهذا از امر خداوند تخلف جست :
«وَ اذ قلنا للملئكهِ اسجدوا لأدمَ فسجدوا الا ابليسَ كانَ مِنَ الْجنِ ففسقَ عنْ أمرِ ربِّهِ أفتتخذونهُ و ذريته اولياءَ مِن دوني و همْ لكمْ عدوّ بئسَ للظلمينَ بدلاً»
ترجمه : و زماني كه ما به ملائكه گفتيم : بر آدم سجده كنيد، همگي سجده كردند مگر ابليس كه او از طائفه جن بود، لهذا از امر پروردگارش انحراف جست. آيا شما او را و فرزندان او را ولي و صاحب امر و فرمان خود اتخاذ نموده و مرا بر كنار گذاشته ايد، در حاليكه ابليس و فرزندان او دشمنان شما هستند، بد بدل و عوضي است ابليس براي ظالمان، كه او را به جاي من براي خودشان ولي و صاحب اختيار قرار داده اند. چون روشن شد كه شيطان از جن بوده است و از طرفي چون مي دانيم : خداوند جن را از باد سوزان آفريده است طبق آيه «ولجانَّ خلقنهُ مِن قبلُ مِن نارِ السَّموم»
ترجمه : و سرنوشت جنيان رامااز پيش ازاين،ازبادآتشين آفريديم؛ و طبق آيه :
«وَخَلقَ الجانَ مِن مارجٍ مِن نارٍ» ترجمه : و خداوند جنيان را از آتش متحرك ( گاز آتشين ) آفريد؛ و از طرفي ديگر مي دانيم كه خلقت انسان از خاك است
«ولقدْ خلقنا الانسانَ مِن سللهٍ من طين»
ترجمه : و هر آينه ما تحقيقاً انسان را از جوهره و عصاره اي از گل آفريديم. بنايراين خلقت هر دوي آنها ( جن و انس ) از عالم طبيعت و كون و فساد و آلوده با شرور و نواقص خواهد گشت و قابل تكليف الهي و انر و نهي وطاعت و مخالفت و بالاخره تحرك بسوي مقصد و مطلوب اصلي.
يكي از دانشمندان در رابطه با ماهيت شيطان مي گويد : از ظاهر مقابله اي كه ميان جمله :
«وَلقَد خلقنا النسانَ مِن صلصالٍ مِن حماٍ مسنون» ترجمه : و همانا آفريديم انسان را از گل خشك، از گل تيره ريخته شده.
و آيه بعد آن «وَالجانَّ خلقناهُ مِن قبلُ مِن نار السَّموم» برقرار شده اين است كه همان گونه كه جمله اولي در صدد بيان اصل خلقت بشر است، جمله دومي هم در مقام بيان همين معناست. پس نتيجه اين مي شود كه خلقت جانّ در آغاز از باد آتشين بوده است. حال آيا نسلهاي بعدي هم مانند فرد اولشان از نار مسموم بوده، به خلاف آدمي كه فرد اولش از گل خشك و افراد بعدش از نطفه او و يا جن هم مانند بشر است، از كلام خداي سبحان نمي توان استفاده كرد زيرا كلام خدا از بيان اين مطلب خالي است. علامه مجلسي رحمه الله درباره حقيقت جن و شيطان مي فرمايد : اختلافي بين مسلمين نيست كه شيطان و جن از اجسام لطيفي هستند كه در برخي از جاها ديده مي شود و داراي حركات سريعي مي باشند؛ و در مجراي خون بين آدم نيز مي توانند حركت كنند.